سراج حاج علی قلی –خصوصیات جغرافیایی زنجان-بافت شهری و روستایی-مرمت این بنا – مطالعات این بنای تاریخی

سرای حاج علی قلی در حدود یک قرن پیش توسط شخصی به همین نام در مرکز شهر و در یکی از قسمت های اصلی بازار احداث شده این بنا به سبک اصفهانی و در دوران قاجار به منظور تجارت احداث شده است بنا حیاط مرکز بوده و شامل طاق های کجاوه ای و قوس نیم کلیل می باشد که بر روی جرزهای آجری سوار شده است

دسته بندی	جغرافیا
فرمت فایل	doc
حجم فایل	281 کیلو بایت
تعداد صفحات فایل	105

دریافت فایل

فروشنده فایل

کد کاربری 8044

تمام فایل ها

«فهرست مطالب»

عنوان صفحه

مقدمه

خصوصیات جغرافیایی زنجان

خصوصیات آب و هوایی منطقه

بررسی باد در شهر زنجان

اوضاع زمین شناسی شهرستان زنجان

خصوصیات بافت شهری و روستایی زنجان

وجه تسمیه زنجان

بافت و سیمای شهری

حرکت آبهای سطحی در معابر فرعی

مطالعات جغرافیایی

موقعیت قرار گیری بنا

همسایگی ها و همجواریها

کروکی و دسترسی بنا

مطالعات تاریخی

بررسی سازه ای

مصالح

آجر

خشت چوب سنگ ملات پی جرزها

پوشش

سازه های تاقی

پوشش تخت

پوشش الحاقی

عایق بندی بنا

عایق کاری بام به شیوه سنتی

معرفی تزئینات

کار بندی

آسیب شناسی

آسیب در قوس و در تاق

جدول آسیب شناسی سرای حاج علی قلی

جداول آسیب شناسی

مسائل باز سازی ساختمان ها با سازه ی آجری

کارهای نخستین در طرح باز سازی

آزمایش سازه ها

باز سازی بخشی از ساختمان

ساخت کناره های باز شو

ساخت نعل درگاه

نعل درگاه با تیرهای بتن مسلح

نعل درگاههای نزدیک به هم

گشودن باز شوهای قوسی شکل

زیر سازی دیوار

باز سازی کامل ساختمان

روش های ویژه پایدار کردن

پایدار کردن شالوده های آجری با زیر شمع های مسلح

مقاوم سازی

تعمیر دیوار

مرمت شکاف های بزرگ

تعمیر و مقاوم سازی محل تقاطع دیوارها

مقاوم سازی فونداسیون ها

مرمت بنا

انواع مرمت

مرمت و احیا

کاربری گذشته سرای حاج علی قلی

کاربری کنونی سرای حاج علی قلی

کاربری پیشنهادی و طرح مرمت

مقدمه :

سرای حاج علی قلی در حدود یک قرن پیش توسط شخصی به همین نام در مرکز شهر و در یکی از قسمت های اصلی بازار احداث شده. این بنا به سبک اصفهانی و در دوران قاجار به منظور تجارت احداث شده است.

بنا حیاط مرکز بوده و شامل طاق های کجاوه ای و قوس نیم کلیل می باشد که بر روی جرزهای آجری سوار شده است.

خصوصیات جغرافیایی زنجان :

از نظر توپوگرافی شهرستان زنجان منطقه ای کوهستانی است که به صورت فلات مرتفعی خود نمایی می کند و در اثر تجزیه رودخانه ها، جلگه های حاصلخیز مستقلی را تشکیل داده است. نا همواریهای شهرستان در ایران در این مقوله به کوههای زنجان شمالی و کوههای زنجان جنوبی تقسیم گردیده است که از نظر تقسیمات جغرافیایی رشته کوههای زنجان شمالی ادامه رشته کوههای البرز و کوههای زنجان جنوبی جزئی از رشته کوههای منفرد مرکزی است جهت کوهها بطور طبیعی از شمال غربی به جنوب شرقی ممتد بوده و دره زنجان رود را میان رودخانه قزل اوزن سفلی و علیا بوجود آورده است.

رودهای مهم شهرستان زنجان شامل قزل اوزن – زنجانرود –ابهر رود – ایجرود – سجاس رو – فرارود – بزینه رود است .

موقعیت قرار گیری جغرافیایی زنجان :

استان زنجان در قسمت شمال غربی ایرانی همجوار استانهای قزوین، همدان، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، کردستان و گیلان است.

شهر زنجان مرکز استان زنجان است و شهری کوهستانی با اقلیم سرد و خشک است.

شهر زنجان در رده میان رشته کوههای منشعب شده از البرز قرار گرفته است.

شهرستان زنجان یک واحد نیمه مستقلی جغرافیایی است که با وجود رودخانه قزل اوزن ایجاد گردیده این واحد جغرافیایی فلات آذربایجلات را با شیب ملایم به دشت قزوین هم مرتبط می کند.

شهرستان زنجان از شمال به بخشهای افکند و هشت جین از شهرستان خلخال، از شمال شرقی به ماسوله، فومن، رشت و شهرستان رودبار، از شرق به بخشهای سیردان، تاکستان، آوج از شهرستان قزوین از جنوب به کبودر آهنگ از شهرستان همدان از جنوب غربی به شهرستان بیجار، از مغرب به تکاب و از شمال غربی به قره آقاج و میانه محدود است و رودخانه قزل اوزن با گردش خود حد طبیعی این شهرستان را تعیین نموده است وسعت شهرستان زنجان بالغ بر است.

بررسی باد در شهر زنجان :

اغلب کوچه ها در جهت شمالی به جنوب فرم گرفته اند چون شدیدترین باد در زنجان از سمت مغرب به جنوب غربی می ورزد.

بادهایی که در منطقه دره رنجان می وزد شامل مسیرهای :

جنوب. جنوب غربی، جنوب شرقیف مشرق و مغرب است. بیشترین سرعت باد در اسفند ماه و کمترین سرعت باد در مهر ماه است. شدیدترین باد از جانبجنوبی غربی می ورزد.

کوچه ها و معابر غالباً با وزش باد هماهنگ ساخته شده اند ولی در معماری خانه ها تغییر خاصی ایجاد نکرده و در معماری منازل بیشتر تابش آفتاب مورد توجه بوده است.

خصوصیات آب و هوایی منطقه :

1 ) رطوبت هوا در این منطقه (زنجان) اندک است.

2 ) اختلاف درجه شب و روز بسیار است.

3 ) نزولات آسمانی به صورت برف، تگرگ و باران در فصول مختلف سال می باشد.

بارش برف از اواخر پاییز تا اوایل بهار ادامه دارد.

4 ) هوا در تابستان و بهار معتدل است و در زمستان و پاییز سرد و خشک

5 ) محصولات کشاورزی اعم از سرد سیری و گرمسیری در منطقه مورد بهره برداری قرار می گیرد. پنبه، برنج و زیتون در دره های قزل اوزن، بویژه در طارم و گندم و جو و کلئ زا در کوهپایه های و جلگه ها پرورش دیمی و آبی کاشت می شوند.

6 ) باغداری و محصولات سر درختی نیز حائز اهمیت است از جمله سیب و انگور

7 ) صنایع دستی منطقه یکی از منابع اقتصادی خانواده ها می باشد و شامل :

ملیله کاری، چاروق و گیوه دوزی و چاقو می باشد.

بررسی باد در شهر زنجان :

اغلب کوچه ها در جهت شمالی به جنوب فرم گرفته اند چون شدیدترین باد در زنجان از سمت مغرب به جنوب غربی می روزد.

بادهایی که در منطقه دره زنجان می وزد شامل مسیرهای :

جنوب، جنوب غربی، جنوب شرقی، مشرق و مغرب است. بیشترین سرعت باد در اسفند ماه و کمترین سرعت باد در مهر ماه است. شدیدترین باد از جانب جنوب غربی می وزد.

کوچه ها و معابر غالباً با وزش باد هماهنگ ساخته شده اند ولی در معماری خانه ها تغییر خاصی ایجاد نکرده و در معماری منازل بیشتر تابش آفتاب مورد توجه بوده است.

اوضاع آب و هوای جوی زنجان :

اوضاع جوی و شرایط اقلیمی منطقه بر حسب پستی و بلندیهای سخت متغیر است. در کل ارتفاعات دارای آب و هوای سرد کوهستانی، زمستانهای پر برف و سرد تابستان معتدل و خشک می باشد.

نزولات جوی تابع دو باد معروف مه و شره است. باد مه از جهت شمال به جنوب در منطقه حرکت می کند و رطوبت دریای خزر را به این نواحی منتقل می کند و موجب برودت و کاسته شدن درجه حرارت می شود. و باد شره در جهت جنوب غربی به شمال شرقی حرکت می کند و رطوبت حاصله از تبخیر دریای مدیترانه را در منطقه سرازیر می کند. این باد در خرداد ماه با از سدت دادن رطوبت خود در مسیر موجب خشکی هوا در این منطقه می شود.

بطور کلی به استثنای ماههای تیر، مرداد و شهریور که به ندرت بارندگی می شود در بقیه ماهها در طول ماه نزولات جوی وجود دارد که در زمستان بصورت برف و در بهار به صورت باران ریزش می کند.

اوضاع زمین شناسی شهرستان زنجان :

بطور کلی از نظر زمین شناسی و قدمت طبقات از دوران اول تا دوران سوم زمین شناسی را نشان می دهد، قدیمترین تشکیلات در منطقه به دوره کامبرین و پریمن از دوران اول زمین شناسی بقدمت 335 میلیون سال دیده می شود و از سنگهای ماسه ای و دو لومتی تشکیل گردیده در کوههای زنجان جنوبی و رشته کوههای شامل غربی که در لایه های زیرین قرار گرفته نمایان است.

رشته کوههای زنجان شمالی متشکل از سنگهایی از گرانیت متعلق به دوره ژوراسیک از دوران دوم زمین شناسی به قدمت 125 میلیون سال و تقریباً بقیه رشته کوههای زنجان شمالی متعلق به دوره ائوسن از اوایل دوران سوم زمین شناسی بقدمت 60 میلیون سال شامل سنگهای شتیل. بازالت و سنگهای ماسه ای است.

جوان ترین یافته های زمین شناسی در منطقه ارتفاعات مشرف به رودخانه قزل اوزن و شعبات آن می باشد که متعلق به دوره میوسن از اواخر دوران سوم زمین شناسی است.

بقایای دریای تتیس از دوران اول بوضوح در منطقه دیده می شود.

نقشه چهار گوش زنجان محدود است به مدارهای 36 و 37 درجه شمالی و نصف النهارهای 48 و 12/49 شرقی، این نقشه جزئی از کوههای البرز و تعدادی از رشته کوههای موازی و قسمتهای پست مربوط به بخش شمالی غربی ایران مرکزی را در بردارد.

کهن ترین تشکیلات در این ناحیه عبارت است از سنگهائی که کمی دگرگون شده اند و همچنین شیل های غیر دگوگرنی متعلق به تشکیلات کهر و گرانیت (گرانیت دوران) رویهم رفته این سنگها یک مجموعه پی ققدمت پر کامبرین را می سازند.

شیل ها و آهکهای کرتا سه، قدیمیترین سنگهایی است که در بخش جنوب غربی محدوده در معرض دید قرار دارند.

ائوسن بطور عمده متشکل است از سنگهای آتشفشانی به ضخامت زیاد و رشته های توفی (تشکیلات کرج سه تا چهار هزار متر ضخامت) به این سنگها در محل هایی با گرانوادیوریت های اواخر ائوسن یا الیگوسن به چندین توده نفوذی وسیع در ائوسن و در تشکیلات قدیمتر بوجود آورده است.

ماسه سنگها و شیل های اوایل پرمین و سنگ آهک روته متعلق به اواخر پرمین و این ناحیه توزیع زیادی دارند.

تشکیلات قم دالیگوشن به اوائل میوسن جوانترین نهشته دریایی ناحیه را تشکیل می دهد.

محدوده نقشه چهار گوشه زنجان شامل کانسارهای اقتصادی از سرب – روی – مس و سنگهای مختلف مورد نیاز صنایع است و پیگردهای مختصری در مورد آهن – طلا – زغال – سنگ – کائولن نمک و آلونیت نیز صورت گرفته است.

خصوصیات بافت شهری و روستایی در زنجان :

1 ) بافت شهری و روستایی به صورت متراکم بوده است (بدلیل سردسیر و کوهستانی بودن منطقه و ارتفاع زیادی که نسبت به سطح دریا دارد)

2 ) فضاهای شهری به صورت کوچک ساخته می شود (متراکم) تا دسترسی به امکانات شهری و فضاهای با کاربردهای متفاوت مانند (اداری – اقتصادی – مسکونی – تجاری و ..) فراهم باشد.

3 ) ابنیه به صورت متصل به هم ساخته شده است.

4 ) جهت آفتاب و عوارض زمین عامل تعیین کننده و در نحوه استقرار، گسترش و سیمای کلی در شهر و روستا بوده است.

5 ) کوچه ها و معابر اصلی به موازات خط تراز زمین و اغلب با عرض کم به دلیل سرمای بسیارد زیاد ساخته می شده اند.

وجه تسمیه زنجان :

به گفته مستوفی شهر زنجان را اردشیر بابکان ساخته و شهمین نامیده است) (گفتنی است روایت شده که شهین نام زن اردشیر بوده است موثق نیست) در فرهنگنامه دهخدا در ذیل کلمه شهین چنین آمده : شهین نام شهر زنگان است که معروف آن زنجان است) گویند آن شهر را ادشیر بابکان بنا کرده است و شهری بوده بزرگ در میان ری و آذربایجان و وجه تسمیه آن مخفف زندگانی یعنی اهل کتاب زند است و زندگیان زنگان شده و دال آن حذف گردید، ماخذ و مرجع حمد اله مستوفی در مورد کلمه شهین که به زنگان اطلاق می گردیده مردم است و تاکنون هیچ منبع موثق دیگری در این ارتباط اظهار نظر ننموده است.

آنچه مسلم است از نظر زبانشناسی کلمه شهین ارتباطی به زبانهای پارسی باستان و ادبیات اوستایی ندارد و بر عکس کلمه زندگیان که به معنای اهل کتاب زند، معروفترین کتاب آئین زرتشتی در دوران ساسانی است و پسوند گان از سپاوند فارسی باستان چون آذربایگان، خدایگانه و غیر بوده است. بطور حتم شهر در دوران ساسانی زندیگان نام داشته که به علت کثرت استعمال تخفیف یافته و در دوران استیلای اسلام زنگان نام داشته است و چون در زبا عربی حرف گ به جیم تبدیل می گردد کلمه زنجان معرب زنگان است.

شهرستان زنجان به دلیل استقرار پنج ایل به در این دوره به خمسه معروف است :

1 ) ایل شاهسون

2 ) ایل اوصانلو

3 ) ایل مقدم

4 ) ایل بیات

5 ) ایل خدابنده لو

بافت و سیمای شهری :

خاستگاه اولیه شهر محدود به محور خیابانهای خیام، سعدی جنوب تا تقاطع امام و خیابان فردوسی است که مجموعه تجاری بازار نیز در آن قرار دارد و پس از آن گسترش شهر تا قلعه کنونی، دارای شبکه ارتباطی پیچ در پیچ و با زاویه های تند حکایت از ترس و وحشت اهالی از حملات دشمن که بارها در طول تاریخ حیات خود آن را لمس نموده دارد. زیرا در این حالت هجوم گسترده از دشمن سلب و موجب تقسیم نفرات مهاجم در کوچه ها و همچنین دفاع از شهر و سرکوبی عوامل خارجی را در کوچه های تنگ و پر پیچ و خم آسان می نموده است.

این منطقه بلحاظ قدمت تاریخی و عوامل و مصالح نا پیدار خشت و گل دارای بافت. پوشیده شهری است و به استثنای مجموعه تجاری بازار و تک بناهای محدود، بقیه تقریباً فاقد ارزش معماری و بافت شهری است و به لحاظ بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی و سرازیر شدن آبهای زاید و سطح الارضی در منطقه که معلول گرفتگی فاضلابها و قنات های قدیمی است موجب رطوبت دایمی بناها گردیده و این پوسیدگی را تشدید نموده است.

بعلاوه کمبود فضاهای تنفسی، تاسیسات و خدمات مورد نیاز شهری، فضاهای سبز، آموزش و غیره زندگی شهری را در این منطقه ها به مخاطره افکنده است شیب شهر از شمال به جنوب کاسته شده و اختلاف آن در شمال شهر با خیابان نزدیک به 100 متر و اختلاف خیابان با کف زنجانرود یا شیب تند نزدیک به 20 متر است.

حرکت آبهای سطحی در معابر فرعی و اصلی :

بدلیل شیب شهر زنجان به طرف جنوب سر ریز فاضلاب شهری به طرف قسمت انتهایی شهر (خیام) می باشد که در نهایت به زنجان رود منتهی می شود.

آب سطح و فاضلاب که در سطح یا عمق زمین جاری هستند با توجه به شیب کوچه ها که به طور متوسط 2% است به طرف جنوب هدایت می شود و در نهایت به باغ های سبزی و زنجان رود سر زیر می شوند.

مطالعات جغرافیایی :

موقعیت قرارگیری بنا : بنا در طول شهر و در درون بافت بازار سنتی زنجان واقع شده است. بازار زنجان طویل ترین بازار سر پوشیده جهان است که شامل سراها و تیم و تیم چه و کاروان سراهای بسیاری می باشد. سرای حاج علی قلی همجوار راسته میوه فروشان قرار دارد. سه ورودی از شش ورودی بنا به راسته میوه فروشان منتهی می شود و یک درب ورودی به کوچه همجوار که مسجد رسول الله (که قدمت زیادی ندارد) می رسد و ورودی دیگر به فضایی که به (سبزه میدان) معروف است منتهی می شود.

سرا در بافت قدیمی و اصلی شهر واقع شده است. و محل خرید و فروش اغذیه و مواد غذایی مانند خشکبار و غلات و چای و غیره بوده است. دسترسی به بنا از طریق اتومبیل مقدور نمی باشد و کسبه برای حمل بارها از چرخ دستی و موتور سیکلت استفاده می کنند.

همسایگی ها و همجواری های سرا :

به دلیل قرار گیری بنا در مرکزیت شهر و یکی کلیدی ترین راسته های بازار، سرا با بسیاری از اماکن تجاری و مذهبی همجوار می باشد.

مسجد جامع در ضلع شمال غربی می باشد و به فاصله تقریبی 700 متر واقع شده و مساجد سید فتح الله و چهل ستون در شمال و شمال غربی بنا به فاصله های تقریبی 500 متر واقع شده اند.

سرا به تمامی راسته های بازار دسترسی دارد.

کروکی و دسترسی بنا :

بنا در مرکز شهر و در محله سبزه میدان و در بازار بزرگ شهر قرار گرفته. دسترسی به بنا از قسمت های مختلف از جمله خیابان امام به وسیله کوچه های منشعب شده در قسمت جنوبی خیابان و همچنین از طریق دهانه های بازار در قسمت های مختلف می توان به سرا رسید.

مطالعات تاریخی :

این سرا حدود 120 سال پیش به دست حاج علی قلی آقا که از مالکین و تجار شهر زنجان بود، ساخته شده است. ساخت بنا به دوران قاجار می گردد و سبک وسیاق سرا به مانند معماری قاجاریه شیوه اصفهانی می باشد.

آقای حاج علی قلی علاوه بر این سرا همزمان سرای دخان را نیز (محل خرید و فروش دخانیات) ساخته است. این سرا به منظور مرکز تجارت اعذیه و خکشبار نبا شده و از همان سال های اولیه ساخت تا کنون محل تجارت باقی مانده. بنا در حدود 10 سال قبل در قسمت جنوبی (نشان داده شده در پلان) دچار حریق شده بود. که آسیب زیادی در اثر آتش سوزی به بنا وارد نیامده بود ولی جدی ترین آسیب ها به درب دروازه راسته بوده که جنس درب چوب بوده که بعد از حریق برای ترمیم روی چوب سوخته شده را با ورق حلبی پوشانده اند.

بنا در برخی از قسمت ها دچار فرسایش شده است. در ضلع شمالی بنا مرمتی صورت نگرفته ولی در ضلع غربی یک راسته بنا به طور کامل مرمت شده.

بررسی سازه ای

مصالح :

در سرای حاج علی قلی عمده مصالح استفاده شده : آجر، خشت، و چوب می باشد. بنا در کل یک بنای آجری می باشد که در قسمت هایی در دایواره ی داخلی از جمله در پلکان راه پله از خشت در داخل بنا استفاده شده است. از چوب به عنوان چوب کش در دور تا دور بنا استفاده شده و همچنین سنگ یکی از مصالح عمده بنا می باشد که دروازه ها و پای ستون های مورد استفاده قرار گرفته است.

آجر :

آجرهای به کار رفته در بنا عمدتاًٌ شامل اندازه 4/5× 19× 19 که ( معمولاً همان 5× 20× 20 در نظر می گیرند) آجرها در طاق ها و تویزه ها و در دیوار و جرز ستون و ... استفاده شده است.

در بخش نما با آنکه تزئینات خاصی در بنا وجود ندارد از آجر در لچکی ها برای تزئینات استفاده شده.

خشت :

خشت با آنکه از مقاومت کمتری نسبت به آجر برخوردار است (بچه نمی شود) ولی از لحاظ هزینه به صرفه تر است. لذا در برخی بناها از خشت در میان دیوار استفاده کرده اند.

در قسمت های مختلف سرا با توجه به مکان هایی که بر اثر فرسایش ریزش داشته اند وجود خشت در دورن دیوار همجوار می توان مشاهده کرد.

چوب :

چوب یکی دیگر از ابزار بنایی می باشد که به دلیل خاصیت ارتجاعی بودنش به خصوص در مناطق زلزله خیز بسیار استفاده می شود.

در سرای حاج علی قلی از چوب در پی به منظور مسطح کردن سطح روی پی استفاده شده است و . همچنین از چوب به عنوان چوب کش برای مقاوم کردن ساختمان در برابر زلزله و نیروهای رانشی و نیز در میان دیوار و ستون ها به عنوان کلاف کش استفاده شده است.

سنگ :

از سنگ در بخش پی بنا به عنوان سنگ لاشه استفاده شده و همچنین از سنگ تراورتن برای ازاره ها استفاده کردند. از سنگ های قواره و تراشی برای پر کردن سطح زیرین پی تا سنگ لاشه استفاده شده است.

.ملات :

ملات در قسمت پی به صورت شفته آهک استفاده شده. ملات در قسمت های دیگر از جمله در آجر چینی، ملات گچ و گچ و خاک است. در برخی قسمت های داخلی مانند راه پله بعد از خشت و آجر گذاری که عمدتاً ملات میانی آنها گل می باشد از یک لایه کاه گل روی آنها را می پوشانند و سپس یک لایه گچ و خاک روی آن کشیده شده است.

پی :

به دلیل نداشتن امکان گمانه زنی در مورد پی بنا اطلاعات از طریق مقایسه بناهای همزمان و نیز با توجه به آثار و شواهد صورت پذیرفته.

پی بنا شامل سنگ های لاشه سپس سنگ قواره و تراش و سپس روی آن با استفاده از چوب هم سطح شده و سپس دیوار و ازاره ها قرار می گیرند. ملات استفاده شده شفته آهک می باشد که علاوه بر به هم چسباندن سنگ ها به هم مانع از نفوذ رطوبت به پایه می شود. همچنین ازاره های سنگی علاوه بر پوشش از رطوبت صعودی و تر ولی جلوگیری می کند.

معماران ایرانی همواره به نشست کلی ساختمان در رومند ساخت و اثر آن بر نما سازی توجه داشته اند. می دانیم ساختمان به مرور زمان نشست می کند. بهترین حالت برای اینکه نشست یکسان پدید آید زیره را با نما هشت و گیر یا با هم چفت و بست می کنند منتها در این سرا که به سبک و شیوه اصفهانی ساخته شده به مانند ساختمان های همانند خود چون در ساختن شتاب داشتند زیره و نما جداگانه ساخته می شده.

ابعاد پس عرض به اندازه حدود 5 الی 10 سانتی متر بیشتر از دیوار یا کرسی اجرا شده در بناست و ارتفاع آن بسته به جنس خاک و زمین ابعاد و اندازه دیوار تغییر می کند

به طور کلی برای پیشگیری از یخ زدگی سطح پی از زمین طبیعی پایین تر انتخاب می شود عرض دیواره کرسی چینی بیشتر از دیواره های اصلی بنا بوده، زیرا انتقال نیرو از دیوار به سطح پی به شکل مورب وارد می شود. در بنا در برخی از قسمت ها احتمال سستی پی وجود دارد زیرا در برخی از قسمت های بنا سر سفت شدن بدنه ها و شکم دادن پایه جرزها و ترک طاق ها به چشم می خورد که این خود نشان دهنده سستی و فرسودگی پی است.

جرزها :

جرز و دیوار ها در بنا غالباً از آجر می باشد که در برخی قسمت ها خشت هم در میان آجر استفاده شده.

چون بر روی جرزها طاق و تویزه می نشیند غالباً عریض بوده. در ارتفاع های مختلفی در جرزها از چوب برای کلاف کشی استفاده شده است. هر چه ارتفاع ساختمان آجری بیشتر باشد در برابر نیروهای افقی ضعیف می شود به همین جهت برای مقاوم کردن بنای آجری در برابر نیروهای افقی در قسمت هایی از جرزها که احتمال خطر و شکستگی وجود دارد را با چوب به صورت شناژ افقی و عمودی مقاوم کردند.

شناژهای افقی و عمودی در درون جرزها استفاده می شده و تقریباً هیچ گونه دید بیرونی نداشتند. علاوه بر این ها برای مقاوم کردن دیوارها و کل بنا در برابر نیروهای رانشی از چوب کش ها استفاده می شده.

پوشش ها :

پوشش در سرای حاج علی قلی عموماً شامل پوشش طاقی و تخت می باشد فقط در قسمت جنوب شرقی فضای بسیار کوچکی به صورت الحاقی با پوشش شیروانی قرار گرفته.

سازه های طاقی :

پوشش طاق در حاج علی قلی عموماً طاق های گهواره ای می باشد. همانطور که می دانید طاق های کجاوه ای از لحاظ سازه ای برای خنثی کردن نیروهای رانشی هر کدم نیاز به اتصال به دیگری دارد تا در نهایت بارها انتقال پیدا کرده و همراه با بار فشاری که نهایتاً به جرزها وارد می شود به زمین انتقال پیدا کند (خنثی شود)

طاق های کجاوه ای به دلیل وزن زیادش نیازمند تویزه های آجری و جرزهای عریض آجری می باشد. شیوه اجرای آن بدین صورت است که ابتدا دیوارها را تا قسمت پا کار طاق بالا آورده و بین دو دیوار محصور کننده یک حجره، تویزه ای اجرا کرده اند و بین دهنه های ورودی نیز تویزه دیگری اجرا کردند لذا طاق بر روی چهار تویزه اجرا شده است که دو تویزه اجرا شده در بین دو دهنه دالان از دو تویزه میان حجره ها بزرگتر است. تویزه های اجرا شده به شکل رو می باشد در تمامی پا طاق های اجرا شده از چوبهای گس استفاده شده است چون تویزه ها اجرا شده به شکل رومی می باشد. برای همین تویزه ها نیاز به قالب داشته و بعد از اجرای چهار تویزه طاق ها را در میان آن اجرا کرده اند.

در قسمت رواق ها فضای بین خود رواق ها قوس کلیل آذری زده شده و در نمای شمالی و جنوبی (با توجه به شکل) قوس شبدری زده شده است. تویزه ها در رواق ها تیر گس اصلی قوس را تشکیل داده و در نهایت جرزها که به صورت ستون هایی دور تا حیاط مرکزی بنا قرار گرفته اند نیروی وارد آمده را به زمین انتقال داده و خنثی می کنند. در رواق ها برای جلوگیری از نیروی رانشی چوب گس استفاده شده است. در دو رواق اصلی شمالی و جنوبی (با توجه به شکل) به دلیلخیز بیشتر قوس و تفاوت نوع قوس (قوس شبدری) چوب گس طبق روال از شکر گاه می گذرد منتها به دلیل اختلاف ارتفاع با قوس های دیگر چوب گس در قوس شبدری در ارتفاع بالاتری قرار دارد که این تا حدودی باعث نا هماهنگی می شود (فلسفه وجود چوب کش این است که با انتقال نیرو به دور تا دور بنا نیرو را خنثی کند) که این خود باعث آسیب بنایی شده است و در جاهایی ما شاهد شکم دادن جرزها و به خصوص پیش آمدگی رواق بوده ایم.

در برنامه مرمت میراث فرهنگی که در سال گذشته صورت پذیرفته برای جبران این نقیضه توسط سیم بکسرهایی که به وسیله لوله های پلی اتلین جرز رواق به جرزهای دالان جنوبی (که سقف آن به صورت طاق های گهواره ای است) وصل کرده اند که فضای پر کننده آن را با بتن پوشانده اند تا از جلو آمدگی جلوگیری کند. با توجه به بررسی های انجام شده در محل و ترکهایی جدید ایجاد شده در عرض طاق های کجاوه ای و نیز در جرز دیوار این روش کار آیی مناسبی نداشته است.برای اجرای طاق در رواق بدین گونه عمل شده. طاق های روبروی قوس نیم دایره اجرا شده اند بعد از اتمام این نیم دایره روی قوسی را با کلاف چوبی پوشانده اند طاق تا شکر گاه به صورت رومی اجرا کرده اند و بعد از آن به صورت رومی – ضربی اجرا کرده اند. این گونه طاق ها در برابر نیورهای برشی و رانشی مقاومت بسیاری دارند.

پوشش تخت :

این نوع پوشش در قسمت حجره ها و فضای رواق ها در تمام جهات و نیز در قسمت جنوب شرقی بنا (دالانی که دو طبقه دارد) مشاهده می شود. شیوه اجرای آنه بدین شکل بوده که بعد از اجرای دیوار تیرهای اصلی یا حمال (تیرها چوبی) بر روی دیوار می گذاشتند و سپس تیرهای چوبی را به فاصله 40 سانتی متر بر روی کلاف ها اجرا می کردند. سپس روی آنها را با شیره سوخته انگور یا خرما و یک نوعی گل به اسم زنو و مقداری کاه گل می پوشاندند تا از نفوذ حشرات جلوگیری شود و همچنین حالت عایق ایجاد کند و سپس روی آن را توفال یا تخته کوبی می کردند. برای اینکه کلافها در یک ارتفاع باشند در جاهایی مجبور به لقمه گذاری شده بود. مرور زمان باعث فرسودگی چوبها شده که رواق جنوبی مرمت صورت گرفته.

لازم به ذکر استبرای مقاومت چوب در برابر رطوبت سطح چوب استفاده شده در بنا به اندازه mm2 می سوزانند (قطران کردن)

پوشش الحاقی :

در قسمت جنوب شرقی بنا پوشش کوچکی با شیروانی به فضای الحاق شده که شامل اسکلت بندی بسیار ابتدایی چوب و پوشش حلبی می باشد.

نمایی از پوشش الحاقی سرا

سراج حاج علی قلیخصوصیات جغرافیایی زنجانبافت شهری و روستایی زنجاناوضاع زمین شناسی شهرستان زنجان